De NHM figureert op diverse manieren in het verhaal van mijn grootouders in Indië. NHM is de Nederlandse Handel-Maatschappij, een import-export bedrijf dat de financiële situatie moest verbeteren. Door de koning opgericht in 1824 en nog steeds beïnvloed door het hof in de tijd waarover ik spreek, de jaren ’20 van de twintigste eeuw. Dat ging pas echt goed, toen Willem 1 het monopolie op opium aan de NHM gaf. Spoedig kwam daar textiel bij en dankzij het bankoptreden dat de NHM ging doen kwam in Nederland de textiel industrie van de grond. Koffie, thee, suiker, specerijen en tabak waren er al eeuwen. Multatuli klaagde in zijn Max Havelaar de uitwassen aan, die deze schaamteloze vorm van kolonialisme en kapitalisme teweeg had gebracht en waarbij de NHM een grote rol speelde. Ze waren naast import en export bedrijf ook een reguliere bank geworden, rijk genoeg om in Amsterdam een kolos van een gebouw neer te zetten. Opvallend is, dat dit grote gebouw van de ‘kleine compagnie’ (naar VOC voorbeeld) aan de Vijzelstraat in Amsterdam nu het Archief huisvest, waar ik mijn familieonderzoek deels heb uitgevoerd.
Soerabaja, 17 october 1923
Beste Papa en Mama, Allereerst mijn allerhartelijkste dank voor de toezending van de f. 3000,-. Het was een heele geruststelling dat bedrag nu reeds te ontvangen. Voordat je begint zijn er al heel wat uitgaven te doen. Ik heb bijv. al een typiste moeten in dienst moeten nemen, een katjang en een kantoor huren, een schrijfmachine en een duplicator moeten koopen. En je moet dat wel doen omdat je ten slotte veel goedkooper uit bent als met de boel te laten drukken. Het is een heele voorbereiding eer je kunt beginnen.
Ik ben nu al 2 maanden bezig en had ik heele dagen ter beschikking. Het is een heele organisatie, vooral als je een goede controle wilt hebben, en toch zoo zuinig mogelijk wilt beheeren, terwijl je moet concurreeren met de bestaande transporten door inlanders en chineezen. De groote verdienste zit echter op het vervoer per trein of boot. Wil je de menschen winnen, dan moet je goedkooper zijn als nu en toch mag ik niet te laag gaan, daar je niet weet welke omvang het vervoer hier kan nemen. Waar er hier nog niets op dat gebied bestaat, kan de zaak een geweldige omvang nemen en zal er dan een reusachtig kapitaal in gaan zitten. Doch eerst moet de levensvatbaarheid aangetoond worden. Ik word nu al met aandacht gevolgd door de handelsvereeniging te Soerabaja en Semarang (Kamer van Koophandel) . Enkele banken zoals de Factorij interesseren zich ook. De H.V.A. had bijv aan de GG al voorgesteld de pakhuizen van de GG als veem in te richten. Ik doe dat ook en hoop ze voor te zijn. Het is een drommels uitkijken en gereken. Je moet steeds zien alles op de zuinigste wijze te doen.
Zo begint Wim Engel deze persoonlijk brief aan zijn schoonvader, Willem Fredrik de Reede. Uit de tekst komt naar voren dat er al één of meerdere contacten over en weer zijn geweest. De ontwikkeling van een nieuw bedrijf, de NV Engel & Co is dus in volle gang.
Agenten
Niet lang daarna, op 25 oktober volgt een zakelijke brief aan schoonvader, die ik hierbij integraal toon als afbeelding. Aardig detail is dat hij zijn schoonvader hier aanspreekt als hoogedelgestrengen heer… Een expediteur gebruik agenten. Die betaalt hij uit en houdt dan inderdaad ook nog geld over aan die transactie. Wim Engel heeft zoals je kunt lezen zijn schoonvader ingezet als agent in Nederland.
In de kantlijn van deze brief zie je de aantekeningen van Willem Fredrik de Reede. Daar leid je hopelijk uit af, dat ik in mijn eigen archief deze documenten terugvond en dat ze via mijn Oma Henriëtte te herleiden zijn tot haar vader. De eerste aantekening luidt: “Aan Heisterkamp, 22 Nov.”. Heisterkamp is een andere schoonzoon van de heer de Reede, de Wilhelm die we eerder al tegenkwamen bij de promotie foto waar Wim Engel in uniform op te zien was. Nee, voor je het gaat vragen: Heisterkamp was naar mijn idee geen familie van de firma Heisterkamp uit Twente, die nu – ironisch genoeg – een expediteursbedrijf heeft. Deze Wilhelm Heisterkamp moet in 1910 zijn gepromeerd als meester in de Rechten, want rond 1934 was hij advocaat en heeft hij ook als zodanig bijgedragen aan deze zaak, onder andere door de verkoop van aandelen — NHM!
Mocht het nog niet duidelijk zijn, inderdaad is het adres nu Sociëteitsstraat 4 in Soerabaja. Ik stip het even aan, maar het wordt in komende berichten pas duidelijk waarom. Telefoonnummer van NV Engel & Co, die overigens helemaal geen Co meer had op dat moment. De genoemde persoonlijke brief bevat de volgende tekst: “Zooals U reeds gehoord hebt heeft Moulin zich teruggetrokken. Nu komt wel alles op mij neer, maar dat is toch beter. Hij deed geen laars dus blijft dat toch hetzelfde. Hij is zoo verstandig geweest dat zelf in te zien, anders had ik het hem toch moeten zeggen.” Je weet nu niet meer dan dat die partner Moulin heette. Daar heb ik verder niets van teruggevonden.
Wim leende dus 3000 gulden en eerder al rekende ik met de calculator uit dat dit in hedendaags geld de lieve som is van € 30.000,- Het verkopen van aandelen lag dus bij Wilhelm Heisterkamp, maar ook de NHM schreef rechtstreeks aan deze overgrootvader van mij.
Eind 1925 is er blijkbaar nogmaals sprake van een transactie tussen Wim Engel en Willem de Reede, want op 24 november werden bij dezelfde NHM aandelen verkocht voor een waarde van ongeveer 1000 gulden (nu €10000,-) De cheque :
En de schuldbekentenis, die eveneens interessant is vanwege de bijschriften, waarin je een schema van afbetaling herkent. De laatste betaling werd vlak vóór het einde van de Tweede Wereldoorlog gedaan, maar niet aan Willem Fredrik, die in 1930 al was overleden. Zijn weduwe Jo, overgrootmoeder Oma Brummen, ontving het laatste gedrag uit handen van haar dochter, op dat moment óók weduwe:
Kapitaal
Wim Engel heeft dus in elk geval een waarde van (nu) €40.000,- euro in zijn nieuwe bedrijf gestoken. Kapitaal waarvan ik vermoed dat het niet is teruggekomen. Hoe slim hij het ook heeft aangepakt. Hij schrijft zelf: “Op het kapitaal verkrijgen heb ik verzonnen de agenten voor een bepaald bedrag te doen deelnemen, dan krijg ik toch een flink kapitaal binnen. Geld verkrijgen is uiterst lastig want een ieder zit er op. Maar alles zal en moet terech kom!! Dan verzin je maar weer iets dat minder kapitaal vereischt. Zonder moeilijkheden kom je er niet. De onderneming is economisch zuiver en in den geest van den tijd. Een paar jaar geleden toen hier met geld gesmeten werd, zou het zooveel moeilijker geweest zijn.”
Helaas, het heeft niet zo mogen zijn, denk ik, want zonder verder veel bewijs te hebben kan ik uit andere documenten afleiden dat de zaak is opgedoekt voor hij een jaar verder was. In 1926 moet hij vermoedelijk de handdoek in de ring gooien en zoeken naar een baan.
Hieronder lees je bijvoorbeeld uit de reactie van een accountant uit Semarang (daar zat de suikerfabriek, waar hij als assistent boekhouder zou werken) dat hij een of andere referentie mag verwachten, al is het geen certificaat.
Wat ook – opnieuw – het vermelden waard is, is het adres Hotel Jentink te Soerabaja. In elk geval Wim junior zie ik voor dat hotel zitten als jongetje van 6 of 7, dus het lijkt mij dat het gehele gezin op dat moment in februari 1926 verblijft in Soerabaja, onderweg naar weer een nieuwe vestigingsplaats. Hij krijgt het volgende uit Semarang:
Moeilijkheden
Het ging niet goed met dat bedrijf. Misschien is het nooit goed van de grond gekomen? Wat kun je nou tot stand brengen in een jaar tijd? We weten het niet. Het is tijd om de blik te richten op een andere toekomst en zoals de persoonlijke brief naar Willem Fredrik de Reede zegt, echtgenote Henriëtte zal er misschien maar weinig van geweten hebben. Hij zegt: ” Harry vertel ik maar weinig van de moeilijkheden, want dan zou ze alles overdreven zwart zien en zelfs zwart zien is niet noodig, Luctor et emergo is een juiste spreuk in dezen tijd.”
Je kan zeggen wat je wilt, Wim Engel is er de man niet naar geweest om bij de pakken neer te zitten.
Binnenkort
Dit gebeurt allemaal in Indonesië. Laat ik duidelijker zijn: In een kolonie. Miljoenen en miljoenen mensen hadden het vele malen moeilijker dan het gezin Wim Engel. Tot begin dit jaar kreeg ik geen enkel idee, uit foto’s noch dagboeken noch officiële documenten, dat mijn familie daarvan enig bewustzijn had. Dat zij hun eigen luxe situatie koesterden werd me wel duidelijk. Dit jaar, letterlijk pas enkele weken geleden werd opeens zonneklaar, dat Wim Engel dit wel degelijk heeft geweten en dat hij in het kader van het vrijheidsstreven van de Indonesische bevolking ook positie heeft gekozen. Een positie waarvan ik 100 jaar later eigenlijk een beekje de kriebels krijg. Ik ga proberen uit te leggen wat de conservatieve reactie op het streven naar vrijheid van de Indonesiërs inhield en heb daar de titel ‘Holland Eerst‘ voor verzonnen.